Informacje wstępne Nazwa Funkcjonują dwa określenia epoki poprzedzającej w dziejach kultury średniowiecze. Są to terminy: antyk (od łac. słowa antiquus – dawny) i starożytność. W dawniejszej literaturze przedmiotu zwykło się przyjmować, że antyk oznacza historię i kulturę krajów basenu Morza Śródziemnego, a w szczególności Grecji i Rzymu. Starożytność pojmowano natomiast jako pojęcie szersze, obejmujące swym zasięgiem także pozostałe kręgi kulturowe, takie jak cywilizacje Sumerów, Egiptu czy świat, o którym mówią księgi Starego Testamentu. Dzisiaj podziały te już nie obowiązują, zaś terminy antyk i starożytność są równoprawne i można je stosować wymiennie. Ramy czasowe Przyjmuje się umowne ramy czasowe kultury antycznej od stopniowego tworzenia się greckich miast-państw do końca Cesarstwa Zachodniorzymskiego i detronizacji ostatniego cesarza Rzymu Romulusa Augustulusa (476 Kontrowersje budzą obie daty graniczne. Początek ery starożytnej/antycznej ginie gdzieś w pomroce dziejów. Najczęściej przyjmuje się wobec tego dla wygody i wprowadzenia pewnych prób klasyfikacji jako datę bazową VIII w. - czas wytworzenia się eposu homeryckiego i początek kolonizacji greckiej w basenie Morza Śródziemnego. Niektórzy historycy włączają tu jednak także cywilizację mykeńską czy minojską, jak też o wiele wcześniejsze stulecia. Dokonany wybór jest tu więc arbitralny. Jeśli idzie o koniec epoki, historycy podają także inne istotne wydarzenia w historii kultury świata, jakie załamały dawne tendencje i zaowocowały odrębnym widzeniem i postrzeganiem świata niż niegdyś. Obok upadku Rzymu mogłyby zatem wchodzić w grę takie doniosłe zdarzenia jak np.: rok 393 – data ostatnich starożytnych igrzysk olimpijskich, rok 565 – śmierć ostatniego władcy Cesartstwa Wschodniorzymskiego – Justyniana czy też 632 – śmierć Mahometa i ekspansja Arabów do Europy jako jej następstwo. Wymieniliśmy tu tylko najważniejsze z szeregu hipotez badawczych wysuwanych przez historyków kultury. Przejście od jednej epoki do drugiej następuje niemal zawsze stosunkowo płynnie, obecne są pewne zjawiska pograniczne; występują prekursorzy pewnych sposobów myślenia i ich epigoni. Okresy historyczne Przyjmuje się cztery wielkie okresy w dziejach kultur starożytnej Grecji i Rzymu: Okres przedklasyczny (archaiczny) IX-VI w. Okres klasyczny V-IV w. Okres hellenistyczny IV-I w. Okres rzymski I w. VI w. Źródła do dziejów starożytnych Większość pism antycznych uczonych niestety nie przetrwała do dnia dzisiejszego. Szacuje się, że to, co się zachowało to ledwie 10% dorobku epoki. Jeśli idzie o starożytną Grecję, to niektóre okresy w jej dziejach są bardzo słabo udokumentowane (jak np. okres hellenistyczny), niektóre zaś na szczęście dużo lepiej (złoty wiek kultury ateńskiej, V w. oraz późny antyk). Mimo wszystko należy jednak pamiętać o tym, że wielokrotnie źródeł brakuje, a te które przetrwały są niewystarczające. Z pomocą historii kultury przychodzi tutaj archeologia. Ważne znaczenie mają zachowane inskrypcje, napisy czy choćby monety lub medale. Najważniejsze z zachowanych źródeł, dzięki którym możemy zgłębiać zapisane tajemnice najdawniejszych dziejów obszaru śródziemnomorskiego, to zwłaszcza Dzieje Herodota i Wojna Peloponeska Tukidydesa. Jeśli idzie o starożytny Rzym, to tu już sprawa wygląda o wiele lepiej. Z najbardziej doniosłych zachowanych dzieł należy wymienić: Dzieje Rzymu Liwiusza, Wojnę galijską Juliusza Cezara i Roczniki Tacyta. Kultura Początki literatury Literatura miała swój początek w opowieściach o bogach i ludziach, które były przekazywane kolejnym pokoleniom. Tym sposobem tworzyła się ustna tradycja. Pewien materiał epicki – a więc dana opowieść – podlegał licznym przetworzeniom, zmieniał się na przestrzeni wieków. Mimo to utrwalał się i funkcjonował w świadomości ówczesnych. Stosowano wówczas rozmaite techniki mające ułatwić zapamiętanie niekiedy długiej i szczegółowej historii. Pomocą była zwłaszcza muzyka – opowieść przekazywano słuchaczom jako pieśń, intonowaną przy akompaniamencie instrumentów muzycznych. Przez całe stulecia w ten oto sposób kolejne pokolenia słyszały te same historie, na wiele lat przed właściwym utrwaleniem ich za pomocą pisma. Dopiero na przełomie IX i VIII wieku Grecy przejęli od Fenicjan alfabet prasemicki, który umożliwił zapisanie śpiewanych podań. Dlatego właśnie wspaniałe poematy Homera – Iliadę i Odyseję lokuje się czasowo właśnie w tym okresie. Pamiętać jednak należy, że ustalanie początku literatury greckiej na lata życia Homera byłoby przekłamaniem. Wpływ tradycji ustnej jest tu bowiem niepodważalny. Pozostały zresztą nieliterackie świadectwa tego, że przed Homerem śpiewano pieśni, w których sławione były czyny wybitnych mężów. Tego typu przedstawienia znajdujemy np. na wspaniałych greckich wazach z okresu archaicznego. Sztuka antyczna a) ceramika Sztuka grecka okresu archaicznego, a więc przed V w. znajduje swoje olśniewające spełnienia zwłaszcza w sztuce zdobienia waz. Ceramika pochodząca z tego okresu stanowi ważną i znaczącą gałąź rzemiosła artystycznego w starożytnej Grecji. Mnogość i różnorodność greckich waz jest dziś dla nas zdumiewająca. Powstało kilka styli tworzenia waz, które stanowiły punkt zwrotny w historii sztuki. Pierwszy cechował się bogatą ornamentyką i umiłowaniem prostych form geometrycznych. Kolejne coraz odważniej wprowadzały na wazy postać ludzką, a niekiedy nawet scenki. Greckim wazom bliskie jest dążenie do realizmu i troska o harmonię. Wysuwają one na pierwszy plan człowieka i mit. b) rzeźba W historii antycznej rzeźby greckiej można wyróżnić umownie dwa okresy: złoty wiek rzeźby greckiej V i IV w. Wówczas tworzy wielu wybitnych rzeźbiarzy, z których wymienić tu warto następujących: Fidiasz – był współtwórcą Partenonu. Wykonany przez Fidiasza monumentalny, zdobiony drogimi kamieniami i złotem posąg Zeusa Olimpijskiego zaliczano do siedmiu cudów świata; Myron – perfekcyjnie opanował sztukę uchwycenia postaci w ruchu. Jego najsłynniejsze dzieło przedstawia przygotowującego się do rzutu dyskiem mężczyznę (Dyskobol); Poliklet – Twórca kanonu, jaki przedstawia właściwe, matematyczne proporcje masy ciała ludzkiego. Słynny zwłaszcza jego posąg młodzieńca Doryphoros (Niosący włócznię); Praksyteles – Twórca aktu kobiecego. Najbardziej znaną jego rzeźbą, uchodzącą za ucieleśnienie antycznych ideałów piękna jest Hermes z małym Dionizosem. czasy hellenistyczne (323-30 Dwie najsłynniejsze kompozycje z tego okresu to: Grupa Laokoona – przedstawia trojańskiego kapłana Laokoona i jego dwóch synów walczących z duszącymi ich wężami. Przykuwa uwagę niezwykły patos i ogromna ekspresja rzeźby. Rzeźba znajduje się obecnie w Muzeum Watykańskim; Nike z Samotraki – anonimowa rzeźba, wykonana w okresie hellenistycznym. Zwraca uwagę realizm dzieła, który podkreśla migocząca, chwiejąca się na wietrze szata. Nike jest symbolem zarówno zwycięstwa, jak i pokoju. Obydwa te przymioty harmonijnie się tu łączą. Posąg udostępniany jest zwiedzającym w paryskim Luwrze. c) architektura Budowniczym starożytnej Grecji właściwe jest dążenie do prostej, harmonijnej formy. Budowle są idealnie zrównoważone. Panuje w nich ład oraz umiłowanie proporcji. Porządek kolumn, fryzów i innych elementów architektonicznych zmierza do tego, by zjednoczyć i pogodzić ze sobą elegancję i godność. Podstawową domeną greckiej sztuki budowniczej pozostaje architektura sakralna, zwłaszcza stawianie świątyń poświęconych określonym bóstwom. Równolegle powstają jednak także budynki użyteczności publicznej, zwłaszcza gimnazjony (miejsca zawodów sportowych) i amfiteatry. Najwybitniejszym dziełem architektury greckiej jest niewątpliwie Partenon (świątynia Ateny). Znajduje się on w Atenach, a wzniesiony został w V w. W architekturze greckiej wykształciły się trzy porządki architektoniczne. Najstarszy i najprostszy to porządek dorycki, w którym kolumna pozbawiona jest bazy, a głowica ma prostą geometryczną formę. Następny w kolejności był porządek joński, bardziej zdobiony, w którym kolumny były już profilowane i posiadały bazę. Ostatni i najbardziej dojrzały był porządek koryncki. Tutaj kolumny są smukłe i bogato zdobione. Najważniejsze wydarzenia historyczne 776 - Po raz pierwszy zorganizowano ku czci bogów igrzyska olimpijskie. 753 p. n. e. - Legendarna data założenia Rzymu przez Romulusa. Według niej Rzymianie liczyli czas (ab urbe condita = od założenia miasta). 750 - Kolonizacja grecka. Grecy rozszerzają swe wpływy w regionie krajów śródziemnomorskich i w Azji Mniejszej. Powstaje wiele nowych miast np. Milet w Jonii, który wyda jednego z najważniejszych i pierwszych greckich filozofów – Talesa. VII-VI w. Kształtowanie się demokracji ateńskiej. 594 Reformy Solona. Grecki arystokrata przeprowadził reformy, które chociaż przyznawały nadal największe prawa osobom bogatym, to miały już po części wymiar demokratyczny. 509 - Rzym staje się republiką arystokratyczną. V w. - Panowanie Peryklesa w Atenach. Tzw. „złoty wiek” demokracji ateńskiej. 490-479 Okres wojen perskich. Pierwsza wojna perska zakończona zwycięstwem Greków pod Maratonem powoduje, że Ateny urastają do rangi wielkiego mocarstwa. Druga wojna (najazd księcia perskiego Kserksesa) po zaciętych bitwach w wąwozie Termopilskim i pod Salaminą przynosi ostatecznie zwycięstwo Grekom. 434-404 - Wojny peloponeskie kończą konflikt zbrojny pomiędzy Atenami i Spartą. Ateny wprawdzie ponoszą porażkę, ale Sparta nie jest w stanie zachować swych wpływów. 334-327 Podboje Aleksandra Macedońskiego, zwanego Wielkim. Podbój Imperium Perskiego i ogromnych połaci ówczesnego cywilizowanego świata. 264-146 Trzy wojny punickie pomiędzy Kartaginą a Rzymem. Zakończone ostatecznym podbojem i zburzeniem Kartaginy. 27 - Oktawian zyskuje przydomek August. Początek Cesarstwa Rzymskiego. 330 - Konstantyn przenosi stolicę państwa do Konstantynopola. 337 - Śmierć Konstantyna Wielkiego rozpoczyna okres walk o tron cesarski. 476 - Upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego Wybitne osobowości antyku – twórcy kultury Działalność niewidomego śpiewaka (aojdy) Homera. Powstają wówczas jego dwa wielkie eposy Iliada i Odyseja. Wielu uczonych uważa jednak, że dzieła te mogły stanowić jedynie przetworzenie istniejącego i funkcjonującego w obiegu ustnym materiału epickiego. Czasami podważa się też twierdzenie, jakoby Iliada i Odyseja wyszły spod ręki jednej osoby, dowodząc, że autorów mogło być więcej. Kwestia autorstwa tych dwu dzieł jest przez to problematyczna. Hezjod i jego główne dzieło Prace i dnie. To epos dydaktyczny zawierający szczegółowe instrukcje i porady związane z pracą na roli. Dzieło zawiera liczne partie obyczajowe, np. dotyczące życia rolników, oraz stanowi zachętę do uczciwej pracy. Poeta liryczny Tyrteusz i jego elegie wojenne. Zachowane do dziś jedynie we fragmentach wiersze miały budzić patriotycznego ducha i zachęcać do walki w obronie ojczyzny. Ezop, grecki bajkopisarz pochodzący z Frygii. O jego życiu wiadomo niewiele ponad to, że był on greckim niewolnikiem. Cała europejska sztuka pisania bajek odwołuje się do Ezopa, który zresztą uchodzi za pierwszego twórcę bajek w historii, a zatem wynalazcę nowego gatunku literackiego. Jego główną domeną były bajki zwierzęce, a ich wymowa miała zabarwienie satyryczne lub moralizatorskie. Anakreont. Grecki poeta. Podejmowane w jego lirykach tematy to przede wszystkim pochwała miłości i wina. Od jego imienia utworzono nazwę gatunku literackiego, który ujmuje podobne zagadnienia w lekkim, żartobliwym stylu nazywamy anakreontykiem. Alkajos, jeden z pierwszych wielkich greckich poetów lirycznych. Jego utwory – zwłaszcza pieśni miłosne, wiersze sławiące wartość wina i hymny, zachowały się jedynie we fragmentach. Safona. Grecka poetka. Po raz pierwszy w jej utworach znajduje odzwierciedlenie, wyrażona w sposób subtelny i niebywale wrażliwy, tematyka miłosna. Safona gromadziła wokół siebie młode dziewczęta, dbając o ich właściwą edukację i rozwój moralny. Ajschylos. Pierwszy z trójki wielkich greckich tragediopisarzy. Ograniczył rolę chóru, na pierwszy plan wysuwając dialogi i monologi postaci. Wprowadził drugiego aktora. Jego dzieła charakteryzuje wielkość i majestatyczność. Sławę zyskały zwłaszcza tragedie Prometeusz skowany i Persowie. Pindar. Grecki poeta liryczny. Zasłynął zwłaszcza jako autor poezji chóralnej. Głośne są też jego utwory sławiące cześć zwycięzców w igrzyskach olimpijskich. Sofokles, drugi z wielkich greckich tragediopisarzy. Rozbudował akcję i wprowadził na scenę trzeciego aktora. Zredukował znaczenie chóru. Zachowało się 7 jego tragedii, z których najlepsze to Antygona i Król Edyp. Herodot. Pierwszy wielki grecki historyk. Autor obszernego tomu Dzieje, w którym opisał koleje losu Grecji od czasów legendarnych po sobie współczesne. Eurypides. Trzeci z wielkich dramaturgów greckich. Jego tragedia zyskuje silnie psychologiczny wymiar. Dąży on do wyrażenia skrajnych odczuć i przeżyć bohaterów. Wprowadził do swych sztuk ludzi prostych, co było zupełną innowacją. Większość jego dzieł zaginęła. Z zachowanych warto znać zwłaszcza Elektrę i Ifigenię w Taurydzie. Hipokrates, zwany ojcem medycyny. Jego nauki miały za podstawę cztery żywioły obecne w świecie. Podzielił ludzi na 4 typy: sangwiników, melancholików, choleryków i flegmatyków, co po dziś dzień znajduje odzwierciedlenie w nauce o temperamentach. Jest też autorem najważniejszej zasady każdego lekarza (tzw. przysięga Hipokratesa) – bezwzględne respektowanie maksymy „przede wszystkim nie szkodzić”. Arystofanes – najwybitniejszy komediopisarz grecki. Jego komedie stanowią ostrze satyry skierowane przeciw współczesnym mu osobistościom politycznym i kulturalnym. Są też odbiciem ówczesnej obyczajowości. Wiele z jego komedii zaginęło, zachowały się tylko nieliczne (najbardziej znane to np. Lizystrata, Chmury, Żaby) Euklides. Wielki matematyk grecki. Jego największe dzieło Elementy geometrii gromadzi całość dostępnej autorowi wiedzy matematycznej. Waga wielu zawartych tu twierdzeń jest nieoceniona i niepodważalna po dziś dzień. Archimedes z Syrakuz. To najwybitniejszy w antyku astronom, matematyk i fizyk. Autor wielu, znajdujących także dziś zastosowanie wynalazków i rozwiązań (np. w budowie okrętów, machin obronnych, dźwigni). Jako pierwszy wyliczył przybliżoną wartość liczby π. Wergiliusz. Najwybitniejszy rzymski poeta epicki. Autor sielanek pasterskich Bukoliki, poematu o rolnictwie Georgiki, ale przede wszystkim wielkiego eposu o dziejach Eneasza Eneida – wzorowanego na dziełach Homera. Horacy. Najwybitniejszy rzymski poeta liryczny. Autor wspaniałych pieśni, satyr oraz listów poetyckich (głośny List do Pizonów). Jest uważany za najwybitniejszego poetę epoki Augusta. Traktował poezję jako uwiecznienie twórcy i gwarancję jego nieśmiertelności. Owidiusz. Wielki poeta epoki Augusta. Sławą zyskały szczególnie jego elegie miłosne. Jest autorem Sztuki kochania oraz zbioru opowieści mitycznych Metamorfozy. Z niewiadomych przyczyn skazany na banicję. Na wygnaniu powstało kolejne jego wielkie dzieło, zrodzone z tęsknoty za krajem i bliskiej już świadomości śmierci Księga żalów. Najwybitniejsi myśliciele i szkoły filozoficzne antyku Tales z Miletu (ok. 620-540 Pierwszy z wielkich greckich myślicieli. Założyciel szkoły jońskich filozofów przyrody. Dał materialne podstawy istnienia świata, jego zdaniem świat powstał z wody i stanowi ona podstawową substancję wszystkich rzeczy i zjawisk. Anaksymander z Miletu Przedstawiciel jońskiej szkoły filozofów przyrody. Za podstawę wszystkich rzeczy uznawał bliżej nieokreśloną materię. Jego zdaniem zmiany zachodzące w świecie wynikają z konkurencji i zmagania się przeciwieństw. Pitagoras Wybitny matematyk, ale i filozof. Głosił naukę o wędrówce dusz, które przechodząc kolejne wcielenia doskonalą się, dążąc do ideału. Założyciel szkoły pitagorejczyków, którzy dowodzili, że światem rządzą liczby. Heraklit z Efezu Joński filozof przyrody. Za naturę i przyczynę świata uważał ogień. Twierdził, że rzeczy podlegają ciągłym zmianom. Sławę zyskało jego powiedzenie panta rhei = wszystko płynie. Sokrates (469-399 Myśliciel grecki. Głównym obszarem jego filozoficznych dociekań był człowiek, jego rozumowanie i wartości moralne. Dowodził, że największą wartością w życiu człowieka jest cnota. Nauczał w Atenach w miejscach publicznych i cieszył się dużym zainteresowaniem słuchaczy. Skazany na śmierć za rzekomą deprawacją młodzieży i wykroczenie przeciw dobrym obyczajom. Nie skorzystał z istniejących możliwości ucieczki, lecz wypił trujący wywar z cykuty i zmarł. Zasłynął paradoksalnym stwierdzeniem „Jedno wiem, że nic nie wiem”. Demokryt z Abdery Przedstawiciel kierunku filozoficznego zwanego atomizmem. Dowodził, że istnieje nieskończenie wiele małych niepodzielnych cząstek materii – atomów. Platon (ok. 427-ok. 347 Najsłynniejszy obok Arystotelesa filozof grecki. Twórca pierwszego systemu filozofii idealistycznej. Głosił naukę o istnieniu dwóch światów – wspaniałych, idealnych idei i ich ziemskich odbić. Rozwinął też teorię nieśmiertelnej duszy. Założyciel szkoły filozoficznej zwanej Akademią. Jego dzieła pisane w formie dialogów zachowały się. Najbardziej znane to Państwo (utopijna teoria idealnego państwa) i Uczta (o miłości). Arystoteles (384-322 Najwybitniejszy i najbardziej wszechstronny uczony starożytności. Uczeń Platona, nauczyciel Aleksandra Wielkiego. Założył nowy typ szkoły, zwany Likejon (od tej nazwy pochodzi dzisiejsze słowo liceum). Domeną jego dociekań była w zasadzie cała dostępna wówczas wiedza, podjął próbę jej rzetelnego opisu. To pierwszy uczony, który oparł się w swych badaniach na doświadczeniu. Dowodził, że rzeczy stanowią połączenie materii i formy. Jego dociekania ujawniały wpływ zarówno materializmu, jak i idealizmu. Cynicy Najbardziej znany z cyników to Diogenes. Pogardzał on, jak pozostali przedstawiciele tego nurtu myślowego, dobrami materialnymi, a dla podkreślenia faktu, że ma je za nic, mieszkał, jak głosi legenda, w beczce. Epikurejczycy Szkoła założona przez Epikura. Za najwyższe dobro uważali indywidualne szczęście człowieka. Utożsamiali zło z cierpieniem, a dobro ze szczęściem. Późniejszy, wypaczony i daleki od początkowych ideałów epikureizm stanowił jedynie uzasadnienie dla niczym nieskrępowanego korzystania z życia. Hedoniści Uważali dążenie do indywidualnego szczęścia jednostki i unikanie nieprzyjemności jako naczelną zasadę i cel życia człowieka. Wysuwając na pierwszy plan rozkosz, propagowali tym samym postawę skrajnie egocentryczną i pozbawioną norm moralnych. Sofiści Wędrowni wykładowcy, którzy nauczali matematyki, retoryki, literatury. Za swoje wykłady pobierali pieniądze. Podważali stałe, respektowane przez ogół pojęcia, tym samym powodując ich przewartościowanie. Dowodzili, że prawda obiektywna nie istnieje. Ich postawę można dziś określić jako relatywizm. Stoicy Za najwyższe dobro uważali cnotę. Pojęcie to postrzegali jako zachowanie równowagi, umiaru ( koncepcja „złotego środka”) w słowach i czynach oraz życie w zgodzie z naturą i prawami Wszechświata. Sceptycy Szkoła filozoficzna, której głównym założeniem było negowanie twierdzeń innych ugrupowań i zachowanie możliwie największego dystansu, powstrzymanie się od oceniania zjawisk. Głosili, że prawdy nie da się poznać, wobec tego należy zaprzestać zmierzających naiwnie do jej poznania dociekań. Kontynuacje i nawiązania Literatura: Średniowiecze Dante: Boska Komedia (Wergliusz przewodnikiem Dantego; wiele postaci znanych z antyku). Renesans Jan Kochanowski: Odprawa posłów greckich; Treny; Pieśni; Klemens Janicki: elegia O sobie samym do potomności; Tristia (tu wpływ Owidiusza). Barok Samuel Twardowski: Dafnis drzewem bobkowym. Oświecenie Podejmowanie antycznych gatunków literackich (poemat heroikomiczny, bajki) – zwłaszcza Ignacy Krasicki. Romantyzm Adam Mickiewicz: Pan Tadeusz (jako epos); Oda do radości; Juliusz Słowacki: Grób Agamemnona; Cyprian Kamil Norwid: Promethidion; Kornel Ujejski: Maraton; Johann Wolfgang von Goethe: Ifigenia w Taurydzie. Pozytywizm Henryk Sienkiewicz: Quo vadis; Bolesław Prus: Faraon. Młoda Polska Stanisław Wyspiański: Noc listopadowa; Akropolis; Stefan Żeromski: Syzyfowe prace; Tadeusz Miciński: Ananke. Wiek XX Konstanty Ildefons Gałczyński: Niobe; Mieczysław Jastrun: Mit śródziemnomorski; Jan Lechoń: Herostrates; Leopold Staff: Nike z Samotraki; Urszula Kozioł: Larum; Anna Kamieńska: Rozterka Kasandry; Stanisław Grochowiak: Ikar; Maria Pawlikowska-Jasnorzewska: Ikar; Zbigniew Herbert: Nike która się waha; Apollo i Marsjasz; Do Marka Aurelego; Czesław Miłosz: Portret grecki; Tadeusz Różewicz: Prawa i obowiązki; Ernest Bryll: Wciąż o Ikarach głoszą; James Joyce: Ulisses; Tadeusz Kubiak: Brewiarz europejczyka; Wisława Szymborska: W rzece Heraklita; Janusz Głowacki: Antygona w Nowym Jorku. Sztuki plastyczne: Malarstwo Albrecht Altdorfer: Zwycięstwo Aleksandra Wielkiego; Sandro Botticelli: Narodziny Wenus; Caravaggio: Bachus; Lucas Cranach Starszy: Wenus i Amor; Piero di Cosimo: Satyr opłakujący nimfę; Tycjan: Apollo i Marsjasz; Danae; El Greco: Laokoon; Pieter Bruegel: Upadek Ikara; Rubens: Trzy gracje; Prometeusz; Sąd Parysa; Nicolas Poussin: Et in arcadia ego; Francois Boucher: Diana w kąpieli; Jacques Louis David: Leonidas w Termopilach; Porwanie Sabinek; Przysięga Horacjuszy; Gustave Moreau: Hezjod i muza; Ofreusz. Rzeźba Antonio Canova: Amor i Psyche; Trzy gracje; Bertel Thorvaldsen: Ganymed z orłem; Adonis. Film Król Edyp i Medea w reż. P. P. Pasoliniego; Troja w reż. W. Petersena Muzyka Claudio Monteverdi: Orfeusz (opera); Ryszard Strauss: Elektra; Ariadna na Naxos (opery); Ferenc Liszt: Orfeusz; Prometeusz (poematy symfoniczne); Ludwig van Beethoven: Prometeusz (balet). Bibliografia przedmiotowa Mała encyklopedia kultury antycznej. Red. Z. Piszczek. Warszawa 1988.